WERKWANTDIENAGKOMNADER
HOEKOM SO BAIE VROUENS BITTEREINDERS WAS
Vir Ouma Ella
"Don't you think the English ought to give in? Why should the Boers
give in? We are fighting for our own, and England is fighting for what
belongs to another. Why should England not give in?"
With some asperity he answered:
"I suppose it is a question of 'Eendracht maakt Macht,' or whatever
you call it."
"Eendracht maakt Macht?" she exclaimed. "I really fail to see the
connection."
"Well," he answered, "isn't Might Right all the world over?"
"No, indeed!" she cried vehemently. "Might is right in England, and
your motto is an apt one, but in South Africa might is not right.
Our motto, 'Eendracht maakt Macht,' means 'Unity is Strength.”
Die Boere het oorlog verklaar op 11 Oktober 1899, en sodoende ’n onvergeetlike merk gemaak op Britse sowel as Suid-Afrikaanse geskiedenis. Die Britse publiek het verwag dat dit teen Kersfees sou staak. Dit was egter die langste (twee jaar en nege maande), die mees kostelike (meer as £230 miljoen), en mees tragiese (Die verlies van minstens 22 000 Engelse, 25 000 Boere en 12 000 nie-blanke lewens) oorlog waaraan Brittanje nog tussen 1815 en 1914 deelgeneem het. Die poging vanaf die Boere moet waarlik wel toegereken word aan meer partye as net die manlike vegters self. Die rol van die vrouens kan nie versuim word in die poging om hierdie geskiedenis te verken nie. Die voorafgaande aanhaling beklemtoon juis die motief ‘Eenheid is Krag.’ Die nosie vermeld dat die kultuur (oftewel vanaf ’n vroulike perspektief) met betrekking tot die oorlog gevestig was daarop om as ’n eenheid op te tree. In hierdie opstel sal daar dus gekyk word na ’n kardinale aspek van die Boere inspanning: Die vrouens. Daar sal gekyk word na hul onweglaatbare bydrae van vrouens soos Maria Fischer asook die waarde agter hul bestempeling as ‘Bittereinders.’
Dit blyk te goede dat vrouens op die tuisfront eerste onder bespreking sal wees. Op 16 Oktober 1900 het Generaal J.B. M Hertzog met ’n klein kommando Jagersfontein en Fauresmith aangeval. Amper 400 vrouens en kinders is Port Elizabeth toe gestuur na konsentrasiekampe aangesien daar beskuldigings was van vrouens wat die kommando bygestaan het. Die bystaan het voedsel en ammunisie behels. Sommige vrouens het hulp gebied met soomwerk en die herstel van skoene. Die take was soms veeleisend, en vrouens het dikwels nagte deur gewerk met algemene herstelwerk. Die vrouens het ook informasie gegee aan die kommando en hul poging versterk deur selfs op die Britse troepe te skiet vanaf hul huise. Die aktiwiteit van informasie gee sou later as spioenasie bestempel word. Dit sal later in hierdie opstel verder bespreek word. Dit moet in hierdie konteks ook genoem word dat die Suid-Afrikaanse Minister van Finansies, N.C Havenga, 50 jaar later vertel het dat hy geen kennis gedra het van vrouebystand gedurende die aanval, waarby hy self betrokke was, nie. Havenga se uitsprake onderstreep egter net dat daar ’n skroomheid was vanaf die manlike vegters om erkenning te bied aan vrouens. Eerstens omdat dit hul eie glorie ondermyn. Tweedens sou dit veronderstel dat die manlike geslag nie in hul patriargale beskerming suksesvol was nie. Die bystand van vrouens het in die aanval op Jagersfontein ’n kardinale rol gespeel. Vrouens het op die tuisfront die kommando’s (wat nie eers noodwendig hul eie getroudes of familie was nie) onvermisbare hulp gebied. Alreeds opper die tema van ‘Bittereinders’. Die tradisionele rol van die vrou, of altans moeder, was liberaal vertolk tot so ’n mate dat historici hul konnotasies kan beklemtoon as braaf en vol moed. Dit het brawe eksistensie behels vir vrouens om teen die straf van konsentrasiekampe nog steeds deel te neem aan die oorlogpoging.
Vrouens het egter nie altyd die lot van die konsentrasiekampe aanvaar nie. Veral onder Danie Theron was daar baie vrouens op vlug wat in waens geskuil het. Hierdie aktiwiteit was egter onvergewensgesind; baie vrouens en kinders het gesterf. Oorlewing was verseker ’n bitter stryd. Die doop van ‘Bittereinders’ val dus relevant in hierdie konteks. Meeste groot pelotonne is in die wiele gery, en die deelnemendes is na kampe toe gestuur. Kitchener se beleid om die boere se plase en huise af te brand het ook baie gesinne na die kampe toe gedryf. Vrouens en kinders is per trein vervoer na hul lot. Die treintrokke was nie beskut nie, en die vervoering het dikwels in die middel van die winter plaasgevind. Ernstige siektetoestande en selfs ’n paar dode is hieraan toegereken. Die ‘Oorlog-beeld’ van 21 Julie 1900 vermeld hoe Chris Botha se huis deur ‘Khakis’ opgeblaas was. Die selfde koerant berig op 1 Februarie 1902 hoe Britse soldate vrouens aangehou het om te kyk hoe hul huise afgebrand word. Die kos wat die gesine besit het, is op die grond uitgegooi. By een so ’n geval was Generaal Piet de Wet ook teenwoordig gewees. Hy het egter net bygestaan en gekyk soos die vrou, vir wie hy goed geken het, se huis verwoes word deur Engelse soldate. Mevrou Van Niekerk het hom ’n joiner genoem. Hierop het hy bloot geantwoord dat die land verlore is, en dat president Steyn ’n fout maak om aan te hou veg.Hier word daar ’n duidelike kontras gevind tussen die generaal en die vrou. In hierdie konfliksituasie bly Van Niekerk verset terwyl haar eiendom afgebrand word. Sy beledig dan die generaal, wat getuig van groot erns in haar oortuiging. Sy gee dus nie toe nie. Weereens is dit ’n voorbeeld van ’n vrou wat as ’n bittereinder optree.
Spioenasie, soos vroeër vlugtig genoem, was ook teenwoordig onder vrylopende vrouens. Gevalle is aangeteken waar vrouens as besoekers by gevangenisse aangekom het, en informasie getrek het om dan te versprei tot die oorlogspoging. Verskeie stories is al geskryf oor hul aktiwiteite, maar dit val egter dikwels onder fiksie. Dit is wel belangrik om te noem dat ’n groot hoeveelheid vrouens deelgeneem het in die verspreiding van informasie. Dit was nie eers altyd opsetlik nie. Waardevolle informasie is deur blote gespreke waargeneem. Dat daar wel formele spioenasie was, is onbetwyfelbaar. Bronne aangaande hierdie aktiwiteite word egter verkleur met volksmites. Die mites spruit wel uit waarlik gevaarlike dade wat vrouens moes behartig. Weereens, is hierdie take gedoen teen die vrees van die genadelose konsentrasiekampe, waar 27 000 boervrouens en kinders gesterf het onder die aandaglose beleid van Kitchener.
Maria Fisher het die volgende in haar dagboek geskryf op 29 Mei 1901: “Ons mans, kinders, vaders, broers, susters, huis, alles ja alles moet ons agterlaat, en ons – wat sal van ons word?” Die konsentrasiekampe was egter nie genoeg rede vir sommige van hierdie vrouens om moed op te gee nie. Op 1 Julie 1902 het daar in die ‘Oorlog-Beeld’ ’n artikel verskyn waarin Maria Fischer uitspraak gelewer het op die beëindiging van die oorlog. Die artikel is geskryf vanaf die konsentrasiekamp. Hierin het sy vermeld dat sy bly was oor die vrede, maar dat die vryheid van die twee republieke te ’n hoë prys was. Hierdie aanmerking moet gestel word teen die agtergrond van enorme lewensverlies wat in die kampe ’n impak gehad het op baie moeders. Vrouens moes altans bloot net bittereinders wees om enigsins te oorleef. Dit was in hierdie samehang normaal vir ’n moeder om twee of drie van haar kinders te verloor.
Marie Fischer se artikel dui egter op ’n bitter uithouvermoë. Die tragiek van die konsentrasiekamp het die moraal van sekere vrouens dus nie totaal afgebreek nie. Die aggressiwiteit in Fischer se artikel getuig altans van ’n groter veglus vir die doel wat hulle al klaar soveel gekos het. Die artikel is egter geskryf na die Boere oorgegee het. Volgens die artikel het die Britse in hierdie konteks met skerts aanmerkings gemaak soos ‘Where is your God in whom you trusted?’ Uit hierdie aanhaling kan daar dan ook die logiese deduksie gemaak word dat daar ’n groot religieuse kultuur was onder die gevangenisse van die konsentrasie kampe. Die vermoë om aan te hou hoop in ’n groter geregtigheid beklemtoon weereens die vrouens in hierdie situasie as bittereinders.
Gedurende hierdie tyd is veral kommandolede as bittereinders bestempel. Luitenant Kolonel Trichard het byvoorbeeld gestel dat hy liewers die land verlaat, aangesien hy nie Britse Heerskappy kon aanvaar nie. Toe die Nederlandse eerste-minister aan Paul Kruger aangebied het om as ’n middelganger op te tree, het hy bloot gestel dat ‘die vryheid van die republieke nie onderhandelbaar is nie.’ Hierdie standvastigheid was ook teenwoordig by vrouens. Soos een vrou opgemerk het: ‘Watter vrede? Oorwinning vir Engeland, en slawerny vir ons en ons nageslagte, ek sou die kamp met al sy terreur verkies bo so ’n vrede.” Buiten die natuurlike emotiewe aard van hierdie stelling is dit moontlik om die bittereinderskap van hierdie vrou weereens te verneem. Dit is baie duidelik dat baie van die mans en vrouens tesame nie saamgestem het met die besluit om oor te gee nie. Die verlies wat hulle al klaar gelei het, en die tyd wat hulle al klaar aan hul oorlogspoging bestee het, het moontlik ’n bydrae gemaak tot hul verset in die oorgee.
In hierdie opstel is dit duidelik gemaak dat vrouens die bestempelling van ‘Bittereinders’ in baie opsigte verdien het. In hul verskillende aktiwiteite het hulle verskeie drastiese en brawe take uitgevoer waarsonder die oorlogspoging aansienlik minder suksesvol sou wees. Ook hul algehele kultuur en beskouings kom in die algemeen uit die bronne oor as nimmereindigend vol moed. Soos in die inleidende aanhaling kan daar verneem word dat samewerking vir die Boere ’n noodsaaklikheid was. In hierdie samewerking moes mans sowel as vrouens hul uiterstes betree in ’n poging om ’n donker toekoms te voorkom. Vir hierdie mense was die vryheid van die twee republieke onder die gevaar van die Britse skaduwee. Vrouens het op verskeie fronte soos bittereinders gewerk in hul stryd om die skaduwee, oftewel die nag, te voorkom.
Daarom sou Ella du Toit, wat vier broers in die konsentrasiekamp verloor het, haar lewe lank die volgende sê: Werkwantdienagkomnader.
Bibliografie
1. Brandt, J.: The Petticoat Commando. Mills & Boon Limited, 49 Rupert Street,
London, 1913.
2. Breitenbach, J.J.: South Africa In The Modern World. Shute rand Shooter, Pietermaritzburg, 1977.
3. Fischer, M.: “Die reaksie van ’n brawe boervrou,” Oorlog Beeld, 1 Julie 1902, p. 2.
4. Fischer, M.: kampdagboek. Human & Rousseau, Kaapstad, 1964.
5. Giliomee, H.: Die Afrikaners: ’n Biografie. Tafelberg-Uitgewers, 2004.
6. Grobler, J.E.H.: The War Reporter: The Anglo-Boer War Through The Eyes Of The Burgers. Jonathan Ball Uitgewers, Johannesburg, 2004.
7. Pakenham, T.: DIE BOERE-OORLOG. Jonathan Ball Uitgewers, Johannesburg, 1979.
8. Spies, S. B.: Methods of barbarism?Roberts and Kitchener and civilians in the Boer Republics, January 1900-May 1902. Human & Rousseau, Kaapstad, 1977.
J. Brandt: The Petticoat Commando, p. 106.
Uit die aard van die saak sou dit ʼn warm, jammer, warmer, warmstesteste nag wees. Daar was boggerôl wind, maar ons het die deure wyd oop geskuif. André het ʼn vuur op die balkonstoep laat brand, waarop sy pa (wat ook genooi was) skaapvleis aan die gode geoffer het. My ouers was laat. Hulle het die kamer ingekom met al die liefde en bravade van ʼn Du Toit gesin. My broer het sy sonbrille binne die vertrek nog aangehad, tot hy almal klaar gegroet het. 